دورنمائى از مسائل نفس و روح در قرآن

در قرآن متـجـاوز از سیصد آیه است که کلمه نفس و روح در آنها ذکر شده است و از همه آیات تـنها یک معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانى استفاده نمى شود, بلکه در معانى متعددى بـکار رفته, گاهى بـه معناى ناطقه(چنانکه در آیه 93 سوره انعام و... و بـه معناى تإکیدى چنانکه در آیه 12 سوره انعام و سوره آل عمران آیه 28 و ... ). گاهى بـه معناى شخص انسانى مرکب از جسم و روح(چنانکه در آیه 189 سوره اعراف و آیه 32 سـوره مائده)و غیر اینها از معانى که سابقا به برخى از آنها اشاره شد.

نکته قابل ذکر

حال نکته قابل ذکر در اینجا این است که در همه این آیات, همه جوانب و مسائل مربوط بـه نفس مورد گفتگو واقع شده است که اجمالا بـه بـرخى از آنها در اینجـا اشاره مى کنیم و سپـس در این سلسله مقالات به بحث و بررسى آنها خواهیم پرداخت:

یک مسإله این است که آیا اصولا موجودى مجـرد از ماده و آثـار آن بـه نام نفس و روح موجـود است یا معدوم؟ واقعیت دارد یا نه؟

ممکن است بـرخى بـگویند موجـود نیست چـنانکه ما بـا مادیون و منکران ماورإ طبیعت در این مورد اختلاف داریم.

از مجموع آیات مربـوط بـه نفس استفاده مى شود که نظر اسلام این است که نفس مجرد از ماده موجود است.

چنانکه خواهیم دید مثل آیه:

(...ثـم سـواه و نفخ فیه من روحـه...)(سـوره سـجـده: آیه 9).

یعنى: ((سپس آن نطفه بیجان را نیکو بـیاراست و از روح خود در آن دمید)) . و غیر این آیه از آیات که بحث آنها در آینده انشإالله خواهد آمد.

مسإله دوم: این که اگر موجـود اسـت, این وجـود را کى بـه او داده است؟ آیا ممکن است خود بـخود موجود بـاشد؟ آیا این, امکان دارد یا نه؟ آیا اتفاق مى تواند چیزى را موجود کند؟ آیات متعددى دال بـر این که شى خـودبـخـود موجـود نمى شود و عقل نیز موید آن مى بـاشد پـس ناچار موجدى دارد و آن موجد کیست؟ خدا است, طبـیعت است و ...؟ پس منشإ پیدایش نفس و روح کیست و چیست؟

مسإله سوم این که; حـال که نفس و روح موجـود است, حـقیقت آن چیست؟ آیا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبیل جوهر است یا عرض؟

مادى یا غیر مادى و.. .؟ آیا اصولا مى توان او را شناخت و به کنه و حقیقت آن پى برد و شناخت آن بـراى عقل و فکر انسانى ممکن است یا نه؟ اگر ممکن است, تا چه حدى؟ و اگر ممکن نیست, چرا و به چه علت؟

اصولا میزان علم بشر به ماورإ طبیعت چه مقدار است؟ مى توان تا اعماق ماورإ طبیعت نفوذ کرد؟

مسإله چهارم: این که سرنوشت و آینده این موجـود چـگونه است؟

آیا بـعـد از این بـرهه از زمان که موجـود بـوده و دنیا نامیده مى شود, دیگر بـقائى ندارد یا بـقإ دارد؟ و اگر بـقائى دارد چه سرنوشتـى دارد؟ اینجا است که مسإله عالم مثال و تـجسم اعمال و غیر آن مطرح مى گردد آیا متنعم است یا متـخلد در جهنم و آتـش؟ و اصولا زندگى در عالم مثـال چـگونه است؟ و انسانها در عالم مثـال چـگونه زندگى مى کنند؟,

مسـإله موت و حـیات نفس از دیدگاه قرآن چـگـونه اسـت؟ موت بـه معـناى فـنا اسـت یا خـلع و لبـس و ...؟

مسإله پنجم: این که علم نفس به خود و به خدا و سایر موجودات از نفوس و عقول و...چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردى است؟

علم نفس بـه اعمال گذشته و آنچه پـیش مىآید و تکلیف نفس و مکلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمایش انسان بـا شر و خیر و غیر اینها از مسائل وسیع و فراوان که در قرآن بـحث هائى از آنها بـه میان آمده است.

نظرى پژوهشگرانه به مسائل روح و نفس در قرآن

مطالعه و بررسى و تحقیق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را بـه حـقائق شـگفـت انگیزى راهنمائى مى نماید 1 و آن این که عناوین و مسائل مربـوط بـه روح و روان در سـراسـر آیات قرآن در سوره هاى گوناگون آن بدین قرار است:

1 - مسإله اخراج روح یعنى جـدا شدن روح و نفس از بـدن انسان به وسیله مرگ آیه 42 سوره :39

(الله یتوفى الانفس حین موتها و التى لم تـمت فى منامها فیمسک التـى قضى علیها الموت و یرسل الاخـرى الى إجـل مسمى ان فى ذلک لایات لقوم یتفکرون

یعنى: ((خداوند, جانها را به هنگام مردنشان مى گیرد و نیز جان کسانى را که در خواب نمرده اند, جانهائى را که حکم مرگ بـر آنها رانده شده, نگه مى دارد و دیگران را تا زمانى که معین است, بـاز مى فرستـد در این, عبـرتـها اسـت بـراى آنهائى که مى اندیشند)) . کلیه برداشت هاى تفسیرى در آیه بالا بدین قرار است:

1 - محدود و مشخص بودن عمر انسان.

2 - تفکر صحیح, وسیله درک آیات الهى.

3 - مرگ انسان تحت مشیت الهى.

4 - جدائى نسبى و موقت روح از بدن.

5 - جدا شدن روح و نفس از بدن به وسیله مرگ.

6 - آیات و نشـانـه هاى تـوحـید در حـیات و مـرگ, خـواب و ...

2 - وضعیت ارواح شـهدا در عالم بـرزخ آیه 155 سـوره دوم:(و لا تقولوا لمن یقتـل فى سبـیل الله إمواتـا بـل إحیإ عند ربـهم یرزقـون)یعـنى: ((آنان را که در راه خـدا کشـتـه مى شـوند, مرده مخوانید, آنها زنده اند و شما در نمى یابید)) .

برداشت هاى تفسیرى از این آیه به قرار زیر است:

((مرگ شهید حـیات - شعور محـدود عالم ماده - حـیات شهدإ نزد خداوند ناشناخته بـراى انسان و مرموز - بـقإ نفس - عالم غیب - حیات داشتـن شهید در راه خدا - اثر گفتـار در روحیه - زندگى در عوالم غیر مادى.

3 - علم مطلق الهى, پـشـتـوانه امکان معاد و اعاده ارواح بـه بدنها(سوره یس آیه 79):(قل یحییها الذى إنشإها إول مره و هو بـکل خـلق علیم)یعنى: ((بـگو کسـى که آنها را زنده مى کند که در آغاز بیافریده است و او به هر آفرینشى دانا است)) .

بـرداشت هاى تفسیرى از آیه بـالا یعنى آیه 79 سوره / 36 یس بـه قرار زیر است:
الف: آفرینش انسان از نطفه, دلیل روشن امکان معاد.

ب: علم مطلق, پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح...

ج: آفرینش انسان از نطفه, برهان قدرت خدا بر معاد.
د: همه چیز در محدوده علم مطلق الهى.

و همچنین آیات زیر بر علم مطلق الهى و اعاده ارواح به بـدنها دلالت دارند:

آیه 80, 81, 82, 83 و 84 از سوره 36 و آیه 1 تا 102 سوره 37.

4 - عملکرد ملائکه و روح تـحـت اذن الهى آیه 4 سوره :97(تـنزل الملائکه و الروح فیها بـاذن ربـهم من کل إمر سلام هى حتـى مطلع الفجـر)(سـوره قدر)یعنى: ((در شب قدر فرشتـگان و روح بـه فرمان پـروردگار بـراى انجام دادن کارها نازل مى شوند, آن شب تـا طلوع بامداد ادامه داشت)) .

5 - مرگ, تحویل گرفتـن روح و حیات انسان آیات 50, 51, 52, 53 و 54 از سوره هشتم(سوره انفال):(و لو ترى اذ یتوفى الذین کفروا الملائکه تضربـون وجوههم و إدبـارهم و ذوقوا عذاب الحریق...)تا آخـر آیات پـنجـگانه ذکر شده. یعنى: ((اگر بـینى آن زمان را که فرشتـگان(مرگ)جـان کافران را مى ستـانند و بـر صورت و پـشت آنان مى زنند(و مى گویند): بـچشید عذاب سوزنده را(بـه حال آنان تـإسف خواهى خورد)!و ...)) .

6 - روح وسیله ارتباط وجودى موجودات به خدا بـه آیات 85, 86, 87, 88 و 89 از سوره 17 مراجعه کنید.

بـرداشت ها از آیات بـالا: اطلاع محدود و ناچـیز انسان از حقایق جهان - عوالم گوناگون جـهان آفرینش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچیز بـودن عالم ماده نسبـت بـه عالم مجـردات - رابطه ربوبیت و حیات موجودات - روح وسیله ارتباط وجودى موجودات به خدا - پرسش از پیامبر در مورد روح - سوال یهود از پیامبر(ص) در مورد روح.

مسائل مربـوط بـه افعال گوناگون انسانها آیات: 4 و 5 از سوره 97(سوره قدر)و 11 آیه از سوره عادیات(سوره صدم)و از آیه یکم تا آیه 11 سوره 101(سوره قارعه)و هشت آیه اول سوره تکاثر و سه آیه اول سوره عصر(سوره 103)و نه آیه اول سوره همزه(سوره 104)و آیات 1 تا 4 از سوره فیل(سـوره 105)و چـهار آیه از سـوره یونس(سـوره 10)و شش آیه از سوره ناس.

موضوعات انتقال روح یعنى مرگ و تحویل گرفتـن روح و غیر آن در آیات زیر مورد بحث قرار گرفته است:

آیات 1 تا 75 سوره انفال(سوره هشتم)و آیات 1 تـا 129 از سوره توبـه(سوره نهم) و آیات 1 تـا 109 سوره یونس(سوره دهم)و آیات 1 تـا 123 سوره هود(سوره یازدهم)و آیات 1 تـا 111 سوره یوسف(سوره دوازدهم)و آیات 1 تا 34 سوره رعد(سوره 13)و آیات 1 تـا 52 سوره ابـراهیم(سوره 14)و آیات 1 تا 99 سوره حجر(سوره 15 و آیات 1 تا 128 سوره نحل(سوره 16)و آیات 1 تا 111 سـوره اسـرإ(سـوره 17)و آیات 1 تا 109 سوره کهف(سوره 18)و آیات 1 تا 98 سوره مریم(سوره 19)و آیات 1 تـا 135 سـوره طه(سـوره 20)و آیات 1 تـا 112 سـوره انبـیإ(سوره 21)و آیات 1 تـا 78 سوره حج(سوره 22)و آیات 1 تـا 118 سوره مومنون(سوره 23).

مسإله اهمیت روح آیه 85 سوره اسرإ(سوره 17)و مسـإله بـقاى روح بـعـد از مـرگ انسـان آیه 154 سـوره بـقـره و آیه 27 سـوره محمد(ص)(سوره 47)و آیه 4 از سوره طارق(سوره 86)سوال یهودیان از پـیامبـر در مورد روح آیه 85 سوره اسرإ(سوره 17) مسإله تـجرد روح آیه 11 سوره سجده(سوره 32)و مسإله تـمثـل ملائکه و روح بـه صورت بشر هنگام اعطاى عیسى(ع)بـه مریم آیه 17 سـوره مریم(سـوره 19)و مسإله حـقیقت روح و این که روح از عالم امر اسـت, آیه 85 سوره اسرإ, مسإله این که روح چه بـسا از سنخ فرشتـگان موجـودى مستقل مى باشد, آیه 12 سوره نحل(سوره 16).

کلیه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن
جبـرئیل روح القدس آیه: (و إیدناه بـروح القدس...)و آیه 110 سوره پنجـم(مائده)و آیه 153 از سـوره بـقره و آیه 102 از سـوره نحل.

تإیید عیسى با روح القدس آیه 110 سوره مائده(سوره 5)ظهور روح انسانى جهشى در حرکت تکاملى حقیقت انسان آیه 14 سوره مومنون(سوره 23)روح به معناى بهشت و پاداش مقربـان الهى آیه 82 سوره واقعه - روح خدا آیه 87 سوره بقره - عیسى روح خدا آیه 171 سوره نسإ- عیسى مسیح(ع)پیامبـر و روح و کلمه خدا آیه 171 سوره نسـإ روح نفس خـدا آیه 12(سـوره انعـام)خـداوند داراى نفس آیه 54(سوره نسإ)- نفخ روح خدائى در انسان آیه 29 سوره حجر - تولد حضرت عیسى(ع)در اثـر نفخ روح الهى آیه 91 سوره انبـیا. - افاضه روح الهى بـه انسان, پایه قدرت و سمع و دید و ادراک آیه 9 سوره سجده. نفخه روح الهى در آدم آیه 72 سوره ص - پیدایش عیسى(ع) با نفخ روح الهى در مریم آیه 12 سوره تحریم - روح خدا و عیسى, روح خدا در شکل بشر براى افاضه عیسى(ع)بـه مریم آیه 17 سوره مریم و آیه 38 سوره نبـإ - حـضور روح و ملائکه در عرصه قیامت بـا صف و نظم آیه 38 سوره نبإ - برگشت روحها بـه بـدنها در قیامت آیه 7 سوره اعلى.

پى نوشت :

1) منبـع این تـحقیق و بـررسى بـرنامه نرم افزارى مفید و جالب مربوط به قرآن است به نام ((تبیان / 3)) که توسط دفتر تبـلیغات اسلامى مرکز فرهنگ قرآن انجام گرفته است.